Quá nhiều người uống quá nhiều thuốc

Hệ thống y tế chỉ muốn kê thêm thuốc chứ không muốn bỏ bớt thuốc

Dịch từ The Economist.

Dưới vai trò là dược sĩ tại một bệnh viện lớn ở Adelaide, Emily Reeve thường xuyên chứng kiến cảnh bệnh nhân bị choáng ngợp bởi số thuốc mà họ phải uống mỗi ngày. Cô kể: “Họ nói rằng ‘Tôi uống nhiều thuốc đến nỗi khi tôi đi lại, tôi nghe thấy tiếng lách cách’.” Và cô lo rằng một số loại thuốc mà những bệnh nhân này đang sử dụng có vẻ vô dụng, hoặc thậm chí còn có hại.

Những bệnh nhân mà bác sĩ Reeve gặp không phải là hiếm, ít nhất là ở những nước giàu. Khoảng 15% người Anh uống từ 5 loại thuốc theo toa trở lên mỗi ngày. 20% người Mỹ và Canada ở độ tuổi 40-79 cũng vậy. Vì người già có xu hướng ốm yếu hơn nên số thuốc mà một người uống sẽ có xu hướng tăng theo thời gian. Trong những người Mỹ từ 65 tuổi trở lên, hai phần ba dùng ít nhất năm loại thuốc mỗi ngày. Ở Canada, một phần tư số người trên 65 tuổi uống mười loại thuốc hoặc nhiều hơn.

Không phải tất cả những loại thuốc này đều có lợi. Một nửa số người Canada lớn tuổi dùng ít nhất một loại thuốc không phù hợp vì một lý do nào đó. Một đánh giá về việc kê đơn quá mức ở Anh vào năm 2021 đã kết luận rằng ít nhất 10% đơn thuốc do bác sĩ gia đình, dược sĩ và những người tương tự kê có lẽ đã không nên được cấp. Và ngay cả những loại thuốc được kê đơn đúng cách cũng có tác dụng phụ. Nếu bạn uống nhiều thuốc hơn, bạn sẽ gặp nhiều tác dụng phụ hơn.

“Nhiều thuốc cùng lúc”, theo cách gọi của bác sĩ, là một trở ngại lớn cho sức khỏe. Một nghiên cứu gần đây tại một bệnh viện ở Liverpool cho thấy gần một phần năm số ca nhập viện là do phản ứng bất lợi với thuốc. Viện Lown, một tổ chức tư vấn ở Mỹ, ước tính rằng, từ năm 2020 đến năm 2030, tình trạng kê đơn quá liều ở Mỹ có thể gây ra hơn 150.000 ca tử vong sớm và 4,5 triệu ca nhập viện.

Giảm bớt thuốc là một công việc xa lạ đối với các hệ thống y tế hiện đại, vốn được thiết lập để kê thêm thuốc cho bệnh nhân. Nhưng điều đó đang dần thay đổi. Nhiều bác sĩ, dược sĩ và y tá đang thiết lập các “mạng lưới loại bỏ thuốc” để cố gắng truyền bá tập tục bỏ thuốc. (Tiến sĩ Reeve, hiện làm việc tại Đại học Monash ở Melbourne, đang điều hành một mạng lưới ở Úc.) Vào năm 2021, Dịch vụ Y tế Quốc gia ở Anh đã công bố một kế hoạch nhằm giảm tình trạng kê đơn quá mức. Hội nghị quốc tế đầu tiên về vấn đề này đã diễn ra vào năm ngoái ở Đan Mạch.

Việc phải uống quá nhiều thuốc gây nhiều gánh nặng cho bệnh nhân. Một là làm sao để nhớ uống thuốc, và uống đúng liều. Michael Steinman, giáo sư y khoa tại Đại học California, San Francisco, cho biết: “Mọi người cảm thấy như toàn bộ cuộc sống của họ xoay quanh những viên thuốc mà họ uống.” Một người uống càng nhiều thuốc thì khả năng một số loại thuốc bị uống nhầm sẽ càng cao.

Một số gánh nặng khác chỉ đơn giản là vì y học. Một số bệnh nhân dùng nhiều loại thuốc có cùng một tác động đến sinh lý học. Ví dụ là nhóm thuốc kháng cholinergic, có tác dụng làm ngăn hoạt động của acetylcholine, một chất dẫn truyền thần kinh. Một số loại thuốc bao gồm thuốc chống dị ứng, thuốc trị tiểu không tự chủ và thuốc chống trầm cảm ba vòng đều thuộc nhóm thuốc nói trên. Nhưng không phải lúc nào các bác sĩ cũng biết điều đó, bác sĩ Reeve nói.

Bây giờ thuốc không giúp gì cho bạn đâu

Điều trên có thể dẫn đến việc dùng thuốc quá liều. Nếu uống quá nhiều thuốc kháng cholinergic, bệnh nhân có thể bị ức chế acetylcholine mạnh đến mức họ bị choáng váng hoặc bối rối. Thông thường những triệu chứng này bị gán sai cho tuổi già hay bệnh tật. Barbara Farrell, một học giả và dược sĩ tại Viện nghiên cứu Bruyere ở Canada, cho biết bằng cách loại bỏ các loại thuốc có vấn đề, “chúng tôi đã có nhiều lúc đảo ngược cả chẩn đoán [không chính xác] về chứng mất trí nhớ.”

Bác sĩ Steinman cho biết việc kê đơn quá mức có thể trở thành một vòng tròn bất tận. Một số loại thuốc phổ biến có tác dụng ngăn tái hấp thu serotonin, một chất dẫn truyền thần kinh khác. Uống quá nhiều những loại thuốc này có thể gây run, mất ngủ và làm cử động tay chân bị giật cục. Những triệu chứng đó thường bị nhầm với bệnh Parkinson. Vì vậy, các loại thuốc điều trị Parkinson lại được kê, và thế là bệnh nhân bị lâm vào “vòng xoáy kê đơn”. Thuốc chống Parkinson có thể gây huyết áp thấp và mê sảng—và, tất nhiên, những triệu chứng này lại khiến bệnh nhân phải uống nhiều thuốc hơn.

Các vấn đề trên còn tương tác với nhau và tạo ra nhiều vấn đề phức tạp khác. Nếu bạn uống càng nhiều thuốc, khả năng một số loại thuốc mà bạn uống tương tác với nhau theo hướng có hại sẽ càng tăng. Các dược sĩ thường kiểm tra tài liệu tham khảo để phát hiện những tương tác thuốc có hại. Nhưng kiến thức của chúng ta về vấn đề này vẫn còn hạn chế vì các cuộc thử nghiệm lâm sàng thường chỉ thử một loại thuốc một lúc. Các dược sĩ không thể phát hiện ra kết hợp nguy hiểm giữa các loại thuốc nếu chúng được mua ở các hiệu thuốc khác nhau. Và bất cứ loại thuốc nào không được mua theo toa đều coi như là “hoàn toàn vô hình” với các dược sĩ, bác sĩ Steinman cho biết.

Những tác động nói trên còn ảnh hưởng mạnh hơn đến người cao tuổi vì cơ thể họ khó chuyển hóa thuốc hơn. Ví dụ, thuốc ngủ có thể khiến người trẻ hơi buồn ngủ vào sáng hôm sau. Ở người cao tuổi, chúng có thể gây tình trạng “sương mù não” khiến những công việc hàng ngày trở nên bất khả thi. Bác sĩ Farrell cho biết rất khó để kê đơn đúng liều “vì [người già] thường bị loại khỏi các cuộc thử nghiệm lâm sàng của các loại thuốc mới.”

Tình trạng kê đơn quá liều vẫn tiếp tục vì nhiều lý do. Bác sĩ Farrell cho biết, một lý do, đặc biệt là ở Mỹ, là vì lợi ích thuốc bị thổi phồng qua quảng cáo. Việc thiếu hồ sơ sức khỏe điện tử là một lý do khác. Bác sĩ tim mạch có thể kê thuốc cho một bệnh nhân mà không biết bác sĩ điều trị phổi cho anh ta có thể đã cho anh này uống thuốc gì.

Có lẽ lý do phổ biến nhất là bệnh nhân không được thông báo khi nào thì nên ngừng thuốc, hoặc họ có thể quên ngừng thuốc. Ở Mỹ, cứ 5 bệnh nhân được cho dùng gabapentin, một loại thuốc giảm đau mạnh sau phẩu thuật, thì có một người vẫn tiếp tục dùng thuốc này 90 ngày sau đó (thời gian uống tối đa được khuyến nghị là bốn tuần). Đơn thuốc thường được các bác sĩ khác gia hạn thêm, vì những người này đọc thấy thuốc ghi trong hồ sơ bệnh án và tưởng bệnh nhân phải tiếp tục dùng thuốc.

Nhiều bác sĩ cho rằng, dù gì đi chăng nữa, bệnh nhân thật ra cũng chẳng muốn ngừng thuốc. Điều này có lẽ là sai: các nghiên cứu từ một số quốc gia cho thấy cứ 10 bệnh nhân thì có 8 người sẵn sàng bỏ thuốc nếu bác sĩ khuyên họ làm vậy. Nhưng những bác sĩ đó phải đối mặt với những vấn đề của riêng họ. Có rất ít tiền tài trợ cho nghiên cứu về tác dụng của việc ngừng uống thuốc. Các công ty dược, tức nhà tài trợ chính cho các cuộc thử nghiệm lâm sàng, không quan tâm đến lĩnh vực này vì lý do hiển nhiên.

Nhiều nghiên cứu mới về cách ngừng thuốc vẫn được tiến hành. Ở Canada, bệnh nhân được phát tờ rơi để khuyến khích họ ngừng uống một số loại thuốc phổ biến. Tờ rơi này giải thích nhiều thứ, trong đó có nói đến những phương pháp chữa trị thay thế—chẳng hạn như sử dụng liệu pháp nhận thức hành vi thay vì thuốc ngủ để điều trị chứng mất ngủ. Nhiều cuộc thử nghiệm cho thấy những tờ rơi này có hiệu quả.

Một số công cụ tự động và hướng dẫn hủy kê đơn đối với một số loại thuốc cũng được sử dụng trong những năm gần đây. Medsafer, một trong những công cụ điện tử nói trên, đã tăng tỷ lệ bệnh nhân nhập viện được khuyến khích ngừng thuốc từ 30% lên 55%, theo nghiên cứu công bố đầu năm nay trên tạp chí khoa học JAMA Internal Medicine. Chỉ số Gánh nặng Thuốc, một công cụ khác, kiểm soát số liều của các loại thuốc có tác dụng kháng cholinergic hoặc an thần.

Nói cách khác, một cuộc cách mạng y tế đang bắt đầu. Tác động tiềm năng của phong trào này có thể lớn đến đáng kể. Keith Ridge, Cục trưởng Cục Quản lý Dược của Anh, đã đưa ra một so sánh mỉa mai nhưng đầy ý nghĩa vào năm 2021: “Với hơn một tỷ viên thuốc được kê hàng năm”, ông viết, “chúng ta có cơ hội lớn để cải thiện sức khỏe của hàng triệu người—ngang ngửa với việc phát hiện ra một loại thuốc ‘bom tấn’ mới—nhưng chỉ khi chúng ta kê đúng liều.”